ဦးေမေအာင္-ရခိုင္ (၁၈၈၀-၁၉၂၆)

ကိုလိုနီေခတ္ ျမန္မာ့သမိုင္းတြင္ စြယ္စံု ထူးခြ်န္ေသာ ပညာရွင္ တစ္ဦးမွာ ဦးေမေအာင္ (၁၈၈ဝ – ၁၉၂၆ ) ျဖစ္သည္။ ဦးေမေအာင္သည္ ကိုလိုနီေခတ္ ျမန္မာ့ႏိုင္ငံေရး၊ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး၊ တရားေရး၊ ပညာေရးႏွင့္ စာေပ ယဥ္ေက်းမႈ နယ္ပယ္ အသီးသီးတြင္ ေရွ႕တန္းမွ ဦးေဆာင္ဦး႐ြက္ ပါဝင္ခဲ့သူ တစ္ဦး ျဖစ္သည္။ ဦးေမေအာင္ သည္ ႏိုင္ငံေရးႏွင့္ ပတ္သက္လွ်င္ ျမန္မာ့လြတ္လပ္ေရး ႀကိဳးပမ္းမႈ သမိုင္းတြင္ အလြန္ အေရးပါခဲ့ေသာ ဝိုင္ အမ္ဘီေအ (YMBA) ေခၚ ဗုဒၶဘာသာ ကလ်ာဏ ယုဝအသင္း (၁၉ဝ၆) ကို ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္သူ၊ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕ တြင္ ပထမဆံုးအႀကိမ္ က်င္းပေသာ ဝိုင္အမ္ဘီေအ အသင္းမ်ား အစည္းအေဝးတြင္ ခ်ယ္ယာမင္ (သဘာပ တိ) အျဖစ္ ေဆာင္႐ြက္ခဲ့သူ၊ ၁၉၁၇ ခုႏွစ္တြင္ ကာလကတၲားသို႔ အႏိၵယႏိုင္ငံ ဆိုင္ရာ အတြင္းဝန္ မြန္ေတ ဂူႏွင့္ သြားေရာက္ ေတြ႕ဆံုရန္ ဝိုင္အမ္ဘီေအမွ ေ႐ြးခ်ယ္ေစလႊတ္ေသာ ကိုယ္စားလွယ္ အဖဲြ႕ဝင္အျဖစ္ သြား ေရာက္ခဲ့သူ တစ္ဦး ျဖစ္သည္။

စာေပ ယဥ္ေက်းမႈႏွင့္ ပတ္သက္၍ ဦးေမေအာင္သည္ ျမန္မာ စာေပ ျမန္မာ့ ယဥ္ေက်းမႈ ျမန္မာ့ ဓေလ႔တို႔ကို အထူး႐ိုေသ ေလးစားသူတစ္ဦးအျဖစ္ထင္ရွားသည္။ငယ္စဥ္က ျမန္မာစာေပ၊ ျမန္မာ့ရာဇဝင္ကို ေက်ာင္းတြင္ ဘာသာရပ္ တစ္ခု အျဖစ္ စနစ္တက် သင္ၾကားခြင့္မရေသာ္လည္းဘိလပ္ျပန္ဝတ္လံုေတာ္ရဘဝတြင္ ျမန္မာ ပညာရွိမ်ားထံ တပည့္ခံ၍ ေလ့လာ လိုက္စား ခဲ့သည္။ အထူးသျဖင့္ ဆရာလြန္း (မစၥတာ ေမာင္ မိႈင္း) အား ဆရာတင္၍ ပညာရွာခဲ့သည္။ ဤသို႔ျဖင့္ ၁၉၁၂ ခုႏွစ္တြင္ ေပ၊ ပုရပိုက္တြင္ တိမ္ျမဳပ္ေနသည့္ ဧခ်င္းမ်ားကို စနစ္တက် တည္းျဖတ္၍ ဧခ်င္းေဟာင္း ၁၂ ေစာင္တြဲ အမည္ျဖင့္ ထုတ္ေဝခဲ့သည္။ ေမာ္လၿမိဳင္ၿမိဳ႕ ရမၼာပူရ စာပံုႏွိပ္တိုက္တြင္ ပံုႏွိပ္၍ ကိုယ္တိုင္ ထုတ္ေဝခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ ရမၼာပူရ စာပံုႏွိပ္တိုက္မွာ ေယာကၡမ ဦးထြန္း ျဖဴပိုင္ ပံုႏွိပ္တိုက္ ျဖစ္သည္။ ဧခ်င္းေဟာင္း ၁၂ ေစာင္တဲြတြင္ -

   1. ရခိုင္မင္း (အဒူမင္းညိဳ)

   2. သခင္ေထြး ဧခ်င္း (ရွင္သူရဲ)

   3. မင္းတရား ေ႐ႊထီး ဧခ်င္း (ေလွာ္ကားသံုးေထာင္မွဴး)

   4. မင္းတရား ေ႐ႊထီးနားေတာ္သြင္း ဧခ်င္း (ေလွာ္ကားသံုးေထာင္မွဴး)

   5. မင္းတရားမယ္ေတာ္ ဧခ်င္း (နဝေဒးႀကီး)

   6. နတ္သွ်င္မယ္ေတာ္ ဧခ်င္း (ဆီးကိုင္းစား)

   7. မဟာဥပရာဇ ဧခ်င္း (တလုပ္ၿမိဳ႕စား)

   8. မင္းရဲေက်ာ္စြာစုန္ ဧခ်င္း (ရာဇဗာဟု)

   9. သခင္ႀကီး ဧခ်င္း (ပယ္သူငယ္စား ရွင္ျမတ္ေခါင္)

  10. ယိုးဒယား မိဖုရား ဧခ်င္း (နဝေဒးႀကီး)

  11. မင္းရဲနရာ ဧခ်င္း (မင္းေဇယရႏၶမိတ္)

  12. မင္းရဲဒိဓၶ ဧခ်င္း (ရွင္သံခို) တို႔ ပါဝင္သည္။

ဦးေမေအာင္ တည္းျဖတ္ေသာ ဧခ်င္းေဟာင္း ၁၂ ေစာင္တြဲ ထြက္ေပၚ လာေသာအခါ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတ သန အသင္းဂ်ာနယ္ (JBRS) အတြဲ ၂၊ အပိုင္း ၁ (၁၉၁၂)တြင္ ပါေမာကၡ ဒူ႐ိြဳင္ဆယ္ (Mon. C. Duroiselle) က Old historical ballad (1) အမည္ျဖင့္ အက်ယ္တဝင့္ ေရးသား ခ်ီးက်ဴးပါသည္။ တည္းျဖတ္သူကိုယ္တိုင္ နိဒါန္း၊ ရွင္းလင္းခ်က္မ်ားႏွင့္ စနစ္တက် ေဆာင္႐ြက္ခဲ့ရာ ေနာင္အခါ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္းက တည္း ျဖတ္ ထုတ္ေဝသည့္ ျမန္မာက်မ္းေပါင္း ၄၆ က်မး္၏ ေရွ႕ေျပးဟု ဆိုႏိုင္ပါသည္။ အထူးသျဖင့္ ထိုအခ်ိန္ က ျမန္ မာစာေပ အားေပးမႈ အဆင့္အတန္းမွာ မ်ားစြာ နိမ့္က် မ်က္ႏွာငယ္စရာဦးေမေအာင္ကဲ့သို႔ဘိလပ္ျပန္ ဝတ္လံု ေတာ္ရ တဦးက ျမန္မာစာေပကို အေလးမူ ေဆာင္႐ြက္ခဲ့ျခင္းသည္ ဂုဏ္ယူဖြယ္ပင္ ျဖစ္သည္။ ဦးေမေအာင္ သည္ ဝိုင္အမ္ဘီေအက ႀကီးမွဴး ဖြင့္လွစ္ေသာ ျမန္မာ ကဗ်ာလကၤာ သင္တန္းမ်ားတြင္လည္း ပါဝင္ ပို႔ခ်ခဲ့ ပါသည္။

၁၉၁၃ ခုႏွစ္၊ ေဖေဖာ္ဝါရီလတြင္ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕ ပဲခူးခ႐ိုင္ ဝန္ရွင္ေတာ္မင္းႀကီး ႐ံုး၌ ၿဗိတိသွ် ပဋိညာဥ္ခံ အရာ ရွိမ်ား ေ႐ြးခ်ယ္ရန္ စံုစမ္းသည့္ ေဆြးေႏြးပဲြ တခု ျပဳလုပ္ခဲ့သည္။ ထိုေဆြးေႏြးပဲြသို႔ တက္ေရာက္ခဲ့ေသာ ဘိလပ္ ျပန္ ဝတ္လံုေတာ္ရ ဦးေမေအာင္သည္ ႐ိုးရာ ေခါင္းေပါင္းျဖဴေဖာ့လံုး၊ ထိုင္မသိမ္း အကႌ်၊ ေတာင္ရွည္ ပုဆိုးတို႔ ကို ျမန္မာ့ ယဥ္ေက်းမႈ အတိုင္း ဝတ္ဆင္ခဲ့ရာ သူရိယ သတင္းစာ အယ္ဒီတာ ဆရာလြန္းသည္ အားရဝမ္းသာ ‘ပဋိညာဥ္ခံဘြဲ႕ ေတးထပ္’ ေရး၍ ခ်ီးက်ဴးခဲ့သည္။ ယင္းေတးထပ္ကို သူရိယ သတင္းစာ (၁၈ ေဖေဖာ္ဝါရီ ၁၉၁၃) တြင္ ေဖာ္ျပခဲ့သည္။

“မ်ိဳးျမန္မာ ညိႇဳးရွာခဲ့ၿပီမို႔၊ ကိုးရာမဲ့ခ်ိန္တြင္၊

ရိုးရာကြယ့္မတိမ္ခ်င္တယ္၊ ပဋိညာဥ္ခန္႔ပြဲ။ ။

ျမင္ရခ်က္ ကိုယ္သဏၭာန္မွာ၊ ဗိုလ္ဆံ ဆံ မ်ားၾကားသဘဲ။ ။

နန္းစ႐ိုက္ က်မ္းသိုက္ႏြယ္တယ္၊ လြမ္းလိုက္ဖြယ္တပဲြ။ ။

မန္းဂိုုက္ႏွယ္ဆင္ႏႊဲလို႔၊ သြင္တနဲတင့္ေအာင္။ ။

ေဖာ့လံုးျဖဴ ၿမိဳင္ၿမိဳင္ထိန္းပါလို႔၊ ထိုင္မသိမ္းဝတ္လို႔ျမင္ေယာင္။ ။

မင္းတပါး ဦးေမေအာင္မွာ၊ မွဴးေကေသွ်ာင္ သဒၶါၿမိဳ႕ပါလို႔၊

ျမန္မာတို႔ ကိုးၾကစရာ၊ ၿဖိဳးကသမာၻ၊

ၾသဘာဆုခြန္းလွစ္ျဖာတယ္၊ သြန္းေမတၲာေလာင္းပါရဲ႕ေလး။ ။”

ဟူ၍ ျဖစ္သည္။

ဦးေမေအာင္၏ ထင္ရွားေသာ ဥပေဒ စာအုပ္မွာ ျမန္မာ ဗုဒၶဘာသာ ဓမၶသတ္ ဥပေဒမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ A Selection of Leading Cases on Buddhist Law ျဖစ္သည္။ ယင္းစာအုပ္ကို ၁၉၁၄ တြင္ Part I. Matrimonial Law၊ ၁၉၁၆ ခုႏွစ္တြင္ Part II. Adoption, Pre-emption Gift, and Religious Usage၊ ၁၉၁၉ တြင္ Part III. Succession and Inheritance ဟူ၍ ထြက္ေပၚလာသည္။ ၁၉၂၆ ခုႏွစ္တြင္ ထုတ္ေဝၿပီး ၃ ပိုင္းကို ေပါင္း၍ ဒုတိ ယအႀကိမ္ ထပ္မံ ပံုႏွိပ္သည္။ ဒုတိယ အႀကိမ္မူတြင္ တည္းျဖတ္သူ ေမာင္ေအးေမာင္ M.A., LL.B (Cantab) of Middle Temple, Barrister at -Law ျဖစ္သည္။

ေမာင္ေအးေမာင္မွာထက္ျမက္ေသာဥပေဒပညာရွင္ဖဆပလေခတ္တရားေရးဝန္ႀကီး ေဒါက္တာ ေအးေမာင္

ျဖစ္သည္။ ဦးေမေအာင္သည္ ဗုဒၶဘာသာ ဓမၼသတ္ ဥပေဒ စာအုပ္ျဖင့္ ၁၉၂၂ ခုႏွစ္တြင္ ကိန္းဘရစ္ တကၠ သိုလ္မွ ဥပေဒ မဟာဝိဇၨာဘြဲ႕ (L.L.M) ထပ္မံ ခ်ီးျမႇင့္ ခံရသည္။

ဦးေမေအာင္၏ စြယ္စံု ထက္ျမက္ေသာ အရည္အခ်င္းမ်ားကို ေထာက္၍ ထိုေခတ္ အုပ္ခ်ဳပ္သူ ၿဗိတိသွ် ပညာတတ္ အသိုင္းအဝိုင္း၊ အိုင္စီအက္စ္ ဝန္ထမ္းမ်ားကပင္ ျမန္မာ တိုင္းရင္းသာတို႔၏ ပင္ကိုဉာဏ္ ထူးခြ်န္္ ထက္ျမက္မႈ၊ ယဥ္ေက်းမႈ အဆင့္တန္း ျမင့္မားမႈတို႔ကို ဝန္ခံခဲ့ၾကသည္။ပညာေရးနယ္ပယ္တြင္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ တခုတည္းေသာ သက္တမ္းရွည္ၾကာ က်န္ရစ္သည့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္း (၂၉ မတ္ ၁၉၁ဝ) ကို တည္ေထာင္ခဲ့သူမ်ားတြင္ တဦး အပါအဝင္ ျဖစ္သည္။ အသင္းႀကီး၏ တိုးတက္ရာ တိုးတက္ေၾကာင္းကို အားသြန္ခြန္စိုက္ တက္တက္ြ႔ြကြ႔ြက အၿမဲပါဝင္ ေဆာင္႐ြက္ခဲ့သူ တဦး ျဖစ္သည္။ အသင္းႀကီး၏ ႏွစ္ပတ္လည္ အစည္းအေဝးမ်ား၊ ဆပ္ေကာ္မတီ အစည္းအေဝးမ်ားတြင္ အစဥ္အၿမဲ ေဆြးေႏြး အၾကံေပးေသာ ပုဂၢိဳလ္ တဦးလည္း ျဖစ္သည္။ စိတ္ဝင္စားဖြယ္ အၾကံေကာင္း ဉာဏ္ေကာင္းမ်ားကို ေပး၍ အသင္း လုပ္ငန္းမ်ားတြင္ စိတ္ေရာကိုယ္ပါ ႏွစ္ျမဳပ္ ထားႏိုင္သူ ဟုလည္း သတ္မွတ္ခံရသည္။ အထူးသျဖင့္ စကားေျပာ ေကာင္းသူ၊ သြက္လက္သူ၊ စြယ္စံု ထူးခြ်န္သူဟု ထင္ရွားသည္။ ေက်ာက္စာဝန္ မစၥတာ ေတာ္စိန္ခိုု သည္ ျမန္မာႏိုင္ ငံ ေရွးေဟာင္း သုေတသန ေတြ႕ရွိခ်က္ အေထာက္အထားမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ တ႐ုတ္ ယဥ္ေက်းမႈ ၾသဇာ အ ေလးေပး တင္ျပတိုင္း ပြင့္ပြင့္လင္းလင္း ကန္႔ကြက္ ေဆြးေႏြးေလ့ ရွိသူတဦး ျဖစ္သည္။ ထုိကန္႔ကြက္ခ်က္ မ်ားကို အသင္းမွ ထုတ္ေဝေသာ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္း ဂ်ာနယ္တြင္ ေတြ႕ရွိႏိုင္ပါသည္။ ဦးေမ ေအာင္သည္ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္းႀကီး၏ ဒုတိယ ဥကၠ႒ အျဖစ္ ႏွစ္ေပါင္မ်ားစြာ ေ႐ြးခ်ယ္ ခံခဲ့ရ႐ံု မွ်မက ဥကၠ႒၊ ဆပ္ေကာ္မတီဝင္၊ ဂုဏ္ထူးေဆာင္ သုေတသန ဂ်ာနယ္ အယ္ဒီတာ တာဝန္မ်ားကိုပါ ထမ္း ေဆာင္ခဲ့သည္။ အသင္းမွ ႀကီးမွဴး က်င္းပေသာ ျမန္မာစာေပ ၿပိဳင္ပဲြမ်ားတြင္ အကဲျဖတ္ လူႀကီး၊ ဆုေငြအတြက္ အလွဴရွင္၊ ျမန္မာက်မ္းမ်ား ပံုႏွိပ္ တည္းျဖတ္ ထုတ္ေဝေရး အဖဲြ႕ သဘာပတိ တာဝန္မ်ား ကိုလည္း ေဆာင္ ႐ြက္ခဲ့သည္။ အသင္းမွ ထုတ္ေဝေသာ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္း ဂ်ာနယ္တြင္ စာအုပ္ ေဝဖန္ခ်က္၊ စံုစမ္း ေမးျမန္းခ်က္ မွတ္စုတို၊ အယ္ဒီတာ့ထံ ေပးစာႏွင့္ သုေတသန ေဆာင္းပါး မ်ား ေရးသာခဲ့ရာ ယင္းတုိ႔မွာ -

   1. ‘Inaugural address.’ JBRS. Vol.1, (Jun 1911) P.2-9.

  2. . ‘Shwe Zan Aung’s logic in Burmese (Myanmar)’ JBRS. Vol.1, Pt.1 (June 1911) P. 113-117

   3. ‘Note on Saya Thein’s Shin Sawbu.’ JBRS. Vol.1, Pt.2 (Dec 1911) P.16-18

  4. ‘Critical note on Mr.Taw Sein Ko’s paper on ‘The Chinese antiquities of Pagan.(Bagan).’ JBRS. Vol.1, Pt.2 (Dec 1911) P.43-46.

   5. ‘Shwe Nat-Taung Thamaing. ‘JBRS. Vol.1, Pt.2 (Dec 1911) P.56-57.

   6. ‘Name of Burmese(Myanmar)Kings.’ JBRS. Vol.1, Pt.1 (June 1911) P.83-84.

   7. ‘Garu and Lahu.’ JBRS. Vol.1, Pt.1 (June 1911) P.88-91

   8. ‘The chronology of Burma(Myanmar).’ JBRS. Vol.2, Pt1 (June 1912) P.8-29

   9. ‘Prome and Pyus’. JBRS. Vol.2, Pt.1 (June 1912) P.72-74

   10. ‘Origin of the world”Talaing”.’ JBRS. Vol.2, Pt.1 (June 1912) P. 73-74

  11. ‘To the editor,Rangoon (Yangon) Gazette’. JBRS. Vol.2, Pt.1 (June 1912) P. 80-81, 83-84, 86-87

  12. ‘Burmese(Myanmar) prosody’. JBRS. Vol.2, Pt.1 (June 1912) P.92-93

  13. ‘The Burmese (Myanmar)era.’ JBRS. Vol.2, Pt.2 (Dec 1912) P.197-203

  14. ‘Note to the legend of the Kyaukwaing Pagoda.’ JBRS. Vol.2, Pt.2 (Dec 1912) P.217

  15. ‘Burmese spelling’. JBRS. Vol.2, Pt.2 (Dec 1912) P. 260-262

  16. ‘Archaeology in Burma (Myanmar).’ JBRS. Vol.2, Pt.2 (Dec 1912) P. 267-269.

  17. ‘Burmese sketches.’ JBRS. Vol.3, Pt.2 (Dec 1913) P. 191-192.

  18. ‘The derivation of Ramanna.’ JBRS. Vol.4, Pt.2 (Dec 1914) P. 148.

  19. ‘Note on Saya Thein’s Let-we-thondara.’ JBRS. Vol.6, Pt.2 (Dec 1916) P.9.

  20. ‘Some Mon Place-names.’ JBRS. Vol.7, Pt.2 (Dec 1917) P. 143-145.

ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္း ဂ်ာနယ္တြင္ ဦးေမေအာင္ ေရးသာခဲ့ေသာ ေဝဖန္ခ်က္၊ မွတ္ခ်က္၊ ေဆြး ေႏြးခ်က္၊ သုေတသန စာတမ္းမ်ား အနက္ မြန္ေဒသ အမည္မ်ား (Some Mon Place- name’s) ႏွင့္ ျမန္မာျပည္ ရက္စဲြသမိုင္း (Chronology of Burma) တို႔မွာ စိတ္ဝင္စားဖြယ္ ေကာင္းသည္ႏွင့္ အမွ် ပညာရွင္မ်ား၏ ႏွစ္သက္ ျခင္း ခံရသည္။ မြန္ေဒသ အမည္ အခ်ိဳ႕တြင္ ေအာက္ျမန္မာႏိုင္ငံရွိ ရန္ကုန္၊ ကမာ႐ြတ္၊ အင္းစိန္၊ မဂၤလာဒံု၊ က်ိဳကၠဆံ၊ သဃၤန္းကြ်န္း၊ ေကာ့ခ်ဲ၊ ဓားပိန္၊ ပဲခူး၊ ဇိုင္ဂႏိုင္၊ စစ္ေတာင္း၊ မုတ္ပလင္၊ က်ိဳက္ကသာ၊ က်ိဳက္ထို၊ သထံု၊ ဇင္းက်ိဳက္၊ ေပါင္၊ မုတၲမ၊ ေမာ္လၿမိဳင္၊ ထားဝယ္၊ တနသၤာရီ၊ ေမွာ္ဘီ၊ သာယာဝတီ၊ တာပြန္၊ သံလွ်င္၊ ဒလ၊ ခေနာင္တို၊ တြံေတး၊ ေဒးဒရဲ၊ ဖ်ာပံု၊ ေညာင္တုန္း၊ က်ံဳေပ်ာ္၊ ပုသိမ္ ေဒသ အမည္ ၃၃ မ်ိဳး၏ မြန္ေဝါဟာရ ရင္းျမစ္မ်ားကို တင္ျပထားပါသည္။ ျမန္မာျပည္ရက္စဲြ သမိုင္း သုေတသန စာတမ္းကို အဂၤလိပ္ဘာသာေရး ရည္ၫႊန္းက်မ္း ၁၇ က်မ္း၊ ျမန္မာဘာသာေရး ရာဇဝင္ သမိုင္းက်မ္း ၂၅ က်မ္းကို စနစ္တက် ကိုးကား၍ ဘီစီ ၈ ရာစုခန္႔ တေကာင္းေဒသတြင္ အဘိရာဇာ နန္းစိုက္သည္မွ ေအဒီ ၁၇၅၂ ေ႐ႊဘိုတြင္ အေလာင္းမင္းတရား ကုန္းေဘာင္ဆက္ စတင္သည္ အထိ ရက္စဲြ သကၠရာဇ္ျဖင့္ ျမန္မာ့သမိုင္းကို ေရးသားထားသည္။ ကိုးကား ရည္ၫႊန္းရာ ျမန္မာ ရာဇဝင္က်မ္း ၂၅ က်မ္းတြင္ ဦးကုလား ရာဇဝင္၊ တြင္းသင္း ရာဇဝင္၊ ရာဇဝင္ေက်ာ္၊ သံလ်င္ရာဇဝင္၊ မဟာမုနိသမိုင္း၊ မဟာေဇယ်၏ ရခိုင္ ရာဇဝင္၊ ရခိုင္ မင္းသမီး ဧခ်င္း တို႔မွာ ပံုႏွိပ္မူ မထြက္ေသး၍ ေပးမူမ်ားကို ေလ့လာၿပီး ေရးသားခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ ထိုေၾကာင့္ ဦးေမေအာင္ ႐ုတ္တရက္ ကြယ္လြန္ခ်န္တြင္ ပါဠိ ပါေမာကၡ ဦးေဖတင္ေမာင္က သုေတသန ဂ်ာနယ္တြင္ ဝမ္းနည္း မွတ္တမ္း ေရးေသာအခါ “ဦးေမေအာင္သည္ သုေတသန နယ္ပယ္တြင္ ေဇာက္ခ်ခဲ့လွ်င္ ပထမတန္းစား သုေတသန ပညာရွင္ အျဖစ္ ေတြ႕ႏိုင္ေၾကာင္း” The Chronology of Burma (Myanmar) စာတမ္းကို ေထာက္၍ မွတ္ခ်က္ ခ်ခဲ့ပါသည္။

ဦးေမေအာင္၏ အျခား ထင္ရွားေသာ ယဥ္ေက်းမႈ စာတမ္းမွာ ၁၉၁ဝ ခုႏွစ္ လန္ဒန္ၿမိဳ႕ လိြဳက္ကရိတ္တာ ၿဗိ တိန္ ပံုႏွိပ္တိုက္မွ ထုတ္ေဝသည့္ Twentieth Century Impression of Burma (Myanmar) ၂ဝ ရာစု ျမန္မာ့ ပံုရိပ္တြင္ ျမန္မာ့ ယဥ္ေက်းမႈ ဓေလ့ဆိုင္ရာ ‘Burmese (Myanmar) Manners and Customes’ စာတမ္း ျဖစ္ သည္။

ဦးေမေအာင္ကို ၁၈၈ဝ ျပည့္ႏွစ္၊ ဇန္နဝါရီ ၆ ရက္ေန႔တြင္ စစ္ေတြၿမိဳ႕၌ အဖ ဦးသာဒိုးျဖဴး၊ အမိ ေဒၚေႏွာင္း ေဒြးတို႔မွ ဖြားသည္။ ေမြးခ်င္း ၄ ေယာက္တြင္ ဒုတိယေျမာက္ သားျဖစ္သည္။ ငယ္စဥ္ကပင္ မိဘမ်ား ကြယ္ လြန္၍ အေမ့ဘက္မွ ဦးႀကီး ျဖစ္သူ ဦးလွေအာင္၊ ေဒၚျမေမတို႔က အိႏိၵယသို႔ ေခၚယူ၍ ကာလကတၲားတြင္ ပညာသင္ခဲ့ရသည္။ ဦးလွေအာင္မွာ ျမန္မာ တိုင္းရင္းသားမ်ား ထဲမွ တဦးတည္းေသာ မဒရပ္ ေငြတိုက္ မင္းႀကီး အျဖစ္ အမႈ ထမ္း႐ြက္ခဲ့ရ၍ ေငြစာရင္း မင္းႀကီး ဦးလွေအာင္ အျဖစ္ ထင္ရွားသည္။ ေဒၚျမေမမွာ စစ္ကဲ ဦးေထာ္ေလး၏ သမီးျဖစ္၍ မင္းႀကီးကေတာ္ ေဒၚျမေမဟု လူသိမ်ားသည္။ ဦးေမေအာင္မွာ စစ္ကဲ ဦးေထာ္ေလး၏ ဒုတိယ အိမ္ေထာင္မွ ေမြးဖြားသည့္ သမီး ေဒၚျမေမ၏ ခင္ပြန္း ေငြတိုက္မင္းႀကီး ဦးလွေအာင္ ၏ တူျဖစ္သည္။ ဦးေမေအာင္သည္ ကာလကတၲားႏွင့္ ရန္ကုန္ အစိုးရ အထက္တန္း ေက်ာင္းတြင္ ပညာ သင္၍ တကၠသိုလ္ဝင္တန္း စာေမးပဲြ၌ ျမန္မာစာႏွင့္ အဂၤလိပ္စာ ပထမရ သျဖင့္ ရေနာင္း ဘုရင္ခံဆု ခ်ီးျမႇင့္ ခံရသည္။ ရန္ကုန္ ေကာလိပ္ အက္ဖ္ေအ (ဥပစာတန္း) တြင္ ပထမရ၍ ဂ်ားဒင္းဆု ထပ္မံ ရရွိသည္။ ၁၈၉၈ ခုႏွစ္၊ ဘီေအ ေနာက္ဆံုးတန္းတြင္ ပညာ သင္ေနစဥ္ က်န္းမာေရး ခ်ိဳ႕ယြင္း၍ ေက်ာင္းမွ ထြက္ခဲ့ရသည္။ ၁၉ဝ၂ ခုႏွစ္တြင္ ဒုတိယတန္း ေရွ႕ေန စာေမးပဲြ ေအာင္ျမင္ခဲ့သည္။

၁၈၉၉ ခုႏွစ္တြင္ ေမာ္လျမိဳင္ၿမိဳ႕ ရမၼာပူရ စာပံုႏွိပ္တိုက္ ဦးထြန္းျဖဴ၊ ေဒၚေမတို႔၏ သမီး မသိန္းျမႏွင့္ လက္ထပ္ ခဲ့သည္။ ေဒၚေမမွာ အခြန္ဝန္ ဦးအုန္းေ႐ႊ၊ ေဒၚမွ်ား၏ သမီး ျဖစ္သည္။ ေဒၚမွ်ားမွာ စစ္ကဲႀကီး ဦးေထာ္ေလးႏွင့္ ပထမ အိမ္ေထာင္ဆက္ ေဒၚမင္းလူတို႔မွ ဖြားျမင္ရာ ေဒၚသိန္းျမမွာ စစ္ကဲႀကီး ဦးေထာ္ေလး၏ ျမစ္ျဖစ္သည္။

ဦးေမေအာင္သည္ ၿမိတ္ၿမိဳ႕ အထက္တန္းေက်ာင္း အထက္တန္းျပ၊ ေမာ္လၿမိဳင္ၿမိဳ႕ ရွင္မဗုဒၶေဃာသ အထက္ တန္း ေက်ာင္းအုပ္၊ ၁၉ဝဝ ျပည့္ႏွစ္တြင္ ရန္ကုန္ ေမာ္တင္လမ္း ဦးေ႐ႊအုိးေရခဲစက္ႏွင့္ သစ္ဝါးေရာင္းဝယ္ေရး မန္ေနဂ်ာအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္သည္။ ၁၉ဝ၂ ခုႏွစ္တြင္ ဒုတိယတန္း ေရွ႕ေန စာေမးပဲြ ေအာင္ျမင္ၿပီးေနာက္ ညီအစ္ကိုဝမ္းကဲြ ေတာ္စပ္သူ ဦးဘလွေအာင္ (ေငြစာရင္း မင္းႀကီး ဦးလွေအာင္၊ မင္းႀကီးကေတာ္ ေဒၚျမေမ တို႔၏ တဦးတည္းေသာသား) ႏွင့္အတူ ‘ေအာင္ႏွင့္ ေအာင္’ အမည္ျဖင့္ ေရွ႕ေနလုပ္ငန္းကို လုပ္ကိုင္သည္။

၁၉ဝ၄ ခုႏွစ္တြင္ ဦးဘလွေအာင္ႏွင့္ အတူ အဂၤလန္သို႔ ဥပေဒ ပညာသင္ ထြက္ခြာခဲ့သည္။ ၁၉ဝ၄ မွ ၁၉ဝ၇ ခုႏွစ္ အတြင္း အဂၤလန္ႏိုင္ငံ ကိန္းဘရစ္ တကၠသိုလ္မွ ဥပေဒဘဲြ႕ (LL.B)၊ မဟာဝိဇၨာဘြဲ႕ (M.A) ႏွင့္ လင္ကြန္း အင္း ဥပေဒ ေက်ာင္းမွ ဘာရစ္စတာ အက္ထ္ေလာ (Barrister-at-Law) ဝတ္လံုဘြဲ႕မ်ားကို ထူးခြ်န္ စြာ ရရွိခဲ့၍ ျမန္မာႏိုင္ငံ ပညာေရး ဆင္ဒီကိတ္ အဖဲြ႕၏ ဘက္စံု ပညာ ထူးခြ်န္ဆု ဘီဂန္ဒက္ ေ႐ႊတံဆိပ္ ခ်ီးျမႇင့္ခံရသည္။

၁၉ဝ၈ မွ ၁၉၂ဝ အတြင္း ဘိလပ္ျပန္ ဝတ္လံုေတာ္ရ အျဖစ္ အသက္ေမြး ဝမ္းေက်ာင္းျပဳ၍ ဝုိင္အမ္ဘီေအ (YMBA) ေခၚ ဗုဒၶဘာသာ ကလ်ာဏယုဝ အသင္းႀကီးတြင္ ပါဝင္ ေဆာင္႐ြက္ခဲ့သည္။ ဘိလပ္ျပန္ ဝတ္လံု ေတာ္ရ ဦးပု (နန္းရင္းဝန္ ဦးပု)၊ ပညာဝန္ ဦးမုန္း၊ အၿငိမ္းစားဝန္ေထာက္ ဦးေဖတို႔ႏွင့္ အတူ ဝိုင္အမ္ဘီေအ အသင္းမ်ား ဖဲြ႕စည္း တည္ေထာင္ေရး အတြက္ နယ္မ်ားသို႔ ဆင္း၍ တရားေဟာရာ ဝိုင္အမ္ဘီေအ အသင္း ႀကီး၏ ေရွ႕တန္း ဦးေဆာင္သူ တဦး ျဖစ္လာသည္။ ၁၉၁၁ ခုႏွစ္ ရန္ကုန္ျမိဳ႕တြင္ က်င္းပေသာ အရပ္ရပ္ ဝိုင္အမ္ဘီေအအသင္းမ်ား အစည္းအေဝးႀကီးတြင္ ခ်ယ္ရာမင္ (သဘာပတိ) အျဖစ္ ေဆာင္႐ြက္ခဲ့သည္။ ၁၉၁၆ ခုႏွစ္ ဟသၤတၿမိဳ႕တြင္ က်င္းပေသာ စတုတၴ အႀကိမ္ ညီလာခံတြင္ အစည္းအေဝး သဘာပတိ အျဖစ္ ေဆာင္႐ြက္သည္။ ၁၉၁၇ ခုႏွစ္၊ ႏိုဝင္ဘာလတြင္ ဦးေဖ၊ ဦးဘေဘ၊ ဝတ္လံုေတာ္ရ ဦးစု (မႏၩေလး) တို႔ႏွင့္ အတူ အိႏၵိယႏိုင္ငံ ကာလကတၲားသို႔ သြားေရာက္၍ အိႏိၵယႏိုင္ငံ ဆိုင္ရာ အတြင္းဝန္ မြန္ေတဂူကို ေတြ႕ဆံုၿပီး ကိုယ္ပိုင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးကို တင္ျပခဲ့သည္။

ဝိုင္အမ္ဘီေအ အသင္းႀကီးသည္ မူလ ရည္မွန္းခ်က္ ျဖစ္ေသာ အမ်ိဳး ဘာသာ သာသနာ ကိစၥမ်ားတြင္ သာမ က ႏိုင္ငံေရး ကိစၥမ်ားကို ဝင္ေရာက္ ေဆာင္႐ြက္လာရာ ႏိုင္ငံေရး မေဆာင္႐ြက္လိုသူ လူႀကီး အဖဲြ႕ႏွင့္ ႏိုင္ငံ ေရးကို ဆက္လက္ ေဆာင္႐ြက္လိုသူ လူငယ္ အဖဲြ႕ ကဲြျပားလာသည္။ လူႀကီး အဖဲြ႕ကို ‘တူ သာ သင္း’ (ဦးဘ တူ၊ ဦးဖိုးသာ၊ ဦးသင္း) တို႔က ဦးေဆာင္ခဲ့ရာ ဦးေမေအာင္သည္ လူႀကီး အဖဲြ႕ဘက္သို႕ ပါဝင္ခဲ့ရာမွ ၁၉၂ဝ ခုႏွစ္တြင္ အစိုးရ လက္ေထာက္ ေရွ႕ေန၊ ဥပေဒ သံုးသပ္ေရး အရာရွိ၊ ဥပေဒအဖဲြ႕ အတြင္းေရးမွဴး၊ အစိုးရ ေရွ႕ေန၊ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ဥပေဒဌာန အခ်ိန္ပိုင္း ပါေမာကၡ၊ ၁၉၂၂ ခုႏွစ္တြင္ တရားလႊတ္ေတာ္ တရား ဝန္ႀကီး၊ ၁၉၂၄ တြင္ျပည္ထဲေရး ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ အျဖစ္ ၿဗိတိသွ် အစိုးရ၏ သူေကာင္းျပဳျခင္း ခံရသည္။ ျပည္ထဲ ေရး ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ အျဖစ္ တာဝန္ ထမ္းေဆာင္ေနစဥ္ ၁၉၂၆ ခုႏွစ္၊ ဇြန္လ ၅ ရက္ေန႔တြင္ ျပင္ဦး လြင္ၿမိဳ႕၌ ႐ုတ္တရက္ ကြယ္လြန္ခဲ့သည္။

ဦးေမေအာင္တြင္ သားသမီး ၃ ဦး ထြန္းကား၍ သားႀကီး သတိုးေအာင္မွာ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ဘီေအ ေနာက္ ဆံုးႏွစ္တြင္ ပညာ သင္ၾကားေနစဥ္ ကြယ္လြန္ခဲ့သည္။ သတိုးေအာင္မွာ ပညာထူးခြ်န္၍ တကၠသိုလ္ဝင္တန္း ေအာင္စဥ္က ဖခင္ ဦးေမေအာင္ ကဲ့သို႔ ရေနာင္း ဘုရင္ခံဆု ရရွိခဲ့သည္။ သားငယ္ ထြန္းလွေအာင္မွာ ကိုလိုနီေခတ္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး ေလာကတြင္ ထင္ရွား၍ လြတ္လပ္ေရး ေခတ္ဦးတြင္ ရဲမင္းႀကီး ဦးထြန္းလွေအာင္ ျဖစ္သည္။ သမီးငယ္ မျမစိန္မွာ ျမန္မာ အမ်ိဳးသမီးမ်ား ထဲမွ ပထမဦးဆံုး အမ္ေအ (သုေတသန အထူးျပဳ) ဘြဲ႕၊ ေအာက္စဖို႔ဒ္ တကၠသိုလ္မွ ဘီလစ္ဘဲြ႕မ်ား ရခဲ့ေသာ သမိုင္းပညာရွင္တဦး ျဖစ္သည္။ ဥပစာတန္းတြင္ ပထမ ရ၍ ဖခင္ကဲ့သို႔ ဂ်ားဒင္းဆု ခ်ီးျမွင့္ျခင္း ခံရသည္။

ဦးေမေအာင္သည္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ပညာေရး ဆင္ဒိကိတ္ အဖြဲ႕ဝင္၊ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ေကာင္စီဝင္၊ တကၠသိုလ္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အဖဲြ႕ဝင္ တဦး ျဖစ္၍ ကရက္ေဒါက္ စီမံကိန္းတြင္ ပါဝင္ခဲ့ရရာ အခ်ိဳ႕ ပုဂၢိဳလ္မ်ား၏ အထင္မွား အျမင္မွား ခံခဲ့ရပါသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ျပည္ထဲေရး ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ ဦးေမေအာင္ ကြယ္လြန္သည့္ အခါ ဒီးဒုတ္ ဂ်ာနယ္၊ ဒုတိယတဲြ နံပါတ္ ၂ (၁၂ ဇြန္ ၁၉၂၆ ) တြင္ ဒီးဒုတ္ ဂ်ာနယ္ တည္းျဖတ္သူ ဒီးဒုတ္ ဦးဘခ်ိဳက ေအာက္ပါအတိုင္း မွတ္ခ်က္ ခ်ခဲ့ပါသည္

ျပည္ထဲေရး ဌာန ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ ဦးေမေအာင္သည္ ဇြန္လ ၅ ရက္၊ စေနေန႔ ည ၈ နာရီ ၃၅ မိနစ္တြင္၊ ေမၿမိဳ႕ (ျပင္ဦးလြင္)ရွိ ေနအိမ္၌ အနိစၥေရာက္ေၾကာင္း ၾကားသိရေသာ ကၽြႏ္ုပ္တို႔မွာ။ အထူးဝမ္းနည္း ႏွစ္ေျမာမိသည္ ျဖစ္ရာ။ ထိုသတင္းကို ၾကားသိရေသာ တိုင္းရင္းသား မွန္သမွ်တို႔မွာ။ ကြ်ႏိုပ္တို႔ ကဲ့သို႔ပင္ ဝမ္းနည္းလိမ့္မည္ဟု ေမွ်ာ္လင့္ေပေၾကာင္း။ သြားေလသူ ဦးေမေအာင္မွာ။ အဂၤလိပ္ဘာသာ၌ သာလွ်င္ အထူး ေပါက္ေျမာက္ ခ်ီးမြမ္းေလာက္ေသာ ပဂၢိဳလ္ မဟုတ္ေသး။ ျမန္မာဘာသာ – ေပါရာဏႏွင့္ ေဝါဟာရ စာေဟာင္း စာမ်ဥ္း တို႔ကိုလည္း။ အထူးလိုလား လိုက္စားေသာ ပုဂၢိဳလ္ႀကီးျဖစ္သည့္ အားေလ်ာ္စြာ။ ယခု နာမည္ ထင္ရွားလ်က္ ရွိေသာ ပ႐ိုဖက္ဆာ ဆရာလြန္း ထံ၌ တပည့္ ခံခဲ့ဖူး၍။ ေရွးဧခ်င္းေဟာင္း ၁၂ ေစာင္တြဲ စာအုပ္ တအုပ္ကို ကိုယ္တိုင္ တည္းျဖတ္၍ပင္ ရိုက္ႏွိပ္ ျဖန္႔ခ်ိ ခဲ့ဘူးေလသည္။ ဤကဲ့သို႔ စြယ္စံုပညာဂုဏ္ အရည္အခ်င္းျဖင့္ ျပည့္စံုသျဖင့္။ ျမန္မာျပည္ တိုင္းရင္းသားတို႔ ရရွိႏိုင္ေသာ ရာထူးမ်ား အနက္။ အႀကီးဆံုး ျဖစ္ေသာ ျပည္ထဲေရး အမတ္ႀကီး ရာထူးျဖင့္။ အစိုးရတို႔၏ ခ်ီးၾကဴး ခန္႔အပ္ျခင္းကို ခံခဲ့ရသည္ ျဖစ္ရာ။ အဆိုပါ ပုဂၢိဳလ္ႀကီး၊ ထင္ရွား ရွိေနျခင္းသည္။ ျမန္မာျပည္ႀကီး၏ ၾကက္သေရပင္ ျဖစ္ရကာ။ ယခုကဲ့သို႔။ သက္တန္း မေစ့မီွ။ ကြယ္လြန္ အနိစၥ ေရာက္ရျခင္းအတြက္။ သာ၍ပင္ ဝမ္းနည္းဘြယ္ ျဖစ္ေခ်သည္။

ဦးေမေအာင္ – ျပည္ထဲေရး ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ ရထူးကို ထမ္း႐ြက္ ေနခိုက္၌၊ တိုင္းသူ ျပည္သားတို႔ႏွင့္ တဘက္ တလမ္း ျပဳလုပ္သည္ဟု အခ်ိဳ႕ေသာ သတင္းစာမ်ား၌ စြပ္စဲြခ်က္ အရ။ သြားေလသူ ဦးေမေအာင္ အေပၚ၌ အထင္ မမွားအပ္ေပ။ ဦးေမေအာင္သည္။ အစိုးရ အမႈထမ္း အျဖစ္သို႔ မေရာက္မီွ။ ဝိုင္အမ္ဘီေအ အသင္း၌။ ဥကၠ႒ အျဖစ္ျဖင့္ပင္ အေတာ္ၾကာ ေဆာင္႐ြက္ ခဲ့သည့္ျပင္။ ဝတ္လံု အတတ္ကို။ အဂၤလန္ျပည္သို႔ သြားေရာက္ သင္ၾကားၿပီးေနာက္။ ျမန္မာျပည္သို႔ ျပန္၍ ေရာက္ရွိေသာ ဝတ္လံုမ်ား အနက္။ မိမိတို႔ မ်ိဳးရိုးဇာတိ အဝတ္ အစားကို မေျပာင္းလဲဘဲ။ အၿမဲဝတ္ဆင္ေလ့ ရွိသူမွာ။ ဦးေမေအာင္ပင္ ျဖစ္ရကာ။ ဤကဲ့သို႔ မ်ိဳး႐ိုး ဇာတိကို ႐ိုေသေသာ ပညာရွိ တေယာက္သည္။ မိမိ အလိုအေလ်ာက္အားျဖင့္။ တိုင္းသူျပည္သားတို႔ ဆန္႔က်င္၍။ တိုင္းျပည္ ပ်က္စီးေအာင္ ျပဳလိမ့္မည္ဟု မေမွ်ာ္လင့္အပ္ေပ။ မိမိထမ္းရေသာ ရာထူး၏ အခြင့္ ရွိသေလာက္ သာလွ်င္ ေဆာင္႐ြက္ႏိုင္သည္ ျဖစ္ရာ၊ ဦးေမေအာင္၏ စီမံခန္႔ခဲြျခင္းတို႔သည္။ တိုင္းသူ ျပည္သားတို႔၏ အလိုု ႏွင့္ ဆန္႔က်င္ခဲ့ေသာ။ အုပ္ခ်ဳပ္ျခင္း စည္းစနစ္ ျဖစ္ေသာ ဒိုင္အာကီကို သာလွ်င္ အျပစ္တင္ ထိုက္ေပသည္။ (မူရင္းသတ္ပံု အတိုင္း ေဖာ္ျပပါသည္။)

” . . . အဂၤလိပ္ဘာသာ၌ သာလွ်င္ အထူး ေပါက္ေျမာက္ ခ်ီးမြမ္းေလာက္ေသာ ပုဂၢိဳလ္ မဟုတ္ေသး။ ျမန္မာ ဘာသာ – ေပါရာဏႏွင့္ ေဝါဟာရ စာေဟာင္း စာမ်ဥ္း တို႔ကိုလည္း။ အထူးလိုလား လိုက္စားေသာ ပုဂၢိဳလ္ ႀကီးျဖစ္သည့္ အားေလ်ာ္စြာ။ ယခု နာမည္ ထင္ရွားလ်က္ ရွိေသာ ပ႐ိုဖက္ဆာ ဆရာလြန္း ထံ၌ တပည့္ ခံခဲ့ ဖူး၍။ ေရွးဧခ်င္းေဟာင္း ၁၂ ေစာင္တြဲ စာအုပ္ တအုပ္ကို ကိုယ္တိုင္ တည္းျဖတ္၍ပင္ ရိုက္ႏွိပ္ ျဖန္႔ခ်ိ ခဲ့ဘူး ေလသည္။ ဤကဲ့သို႔ စြယ္စံုပညာဂုဏ္ အရည္အခ်င္းျဖင့္ ျပည့္စံုသျဖင့္။ ျမန္မာျပည္ တိုင္းရင္းသားတို႔ ရရွိႏိုင္ ေသာ ရာထူးမ်ား အနက္။ အႀကီးဆံုး ျဖစ္ေသာ ျပည္ထဲေရး အမတ္ႀကီး ရာထူးျဖင့္။ အစိုးရတို႔၏ ခ်ီးၾကဴး ခန္႔ အပ္ျခင္းကို ခံခဲ့ရသည္ ျဖစ္ရာ။ အဆိုပါ ပုဂၢိဳလ္ႀကီး၊ ထင္ရွား ရွိေနျခင္းသည္။ ျမန္မာျပည္ႀကီး၏ ၾကက္ သေရ ပင္ ျဖစ္ရကာ။ ယခုကဲ့သို႔။ သက္တန္း မေစ့မီွ။ ကြယ္လြန္ အနိစၥ ေရာက္ရျခင္းအတြက္။ သာ၍ပင္ ဝမ္းနည္း ဘြယ္ ျဖစ္ေခ်သည္။ . . . ” . [၂ဝဝ၇ ခုႏွစ္၊ ႏိုဝင္ဘာလမွာ Unity စာေပက ပထမအႀကိမ္ အျဖစ္ထုတ္ေဝ ျဖန္႔ခ်ိ ခဲ့တဲ့ ေမာင္ေဇယ်ာရဲ႕ 'ကမာၻသိ ျမန္မာမ်ားႏွင့္ ကမာၻသိ ျမန္မာ စာအုပ္မ်ား' ကေန "စြယ္စံုပညာရွင္ ဦးေမ ေအာင္" အေၾကာင္းကို ျပန္လည္ ကူးယူ ေဖာ္ျပတာ ျဖစ္ပါတယ္။]

   1. ေဇာ္ဂ်ီ၊ သခင္ ကိုယ္ေတာ္မိႈင္း ဋီကာ၊ ဒု-ႏွိပ္၊ ရန္ကုန္၊ ၁၉၆၉၊ စာ ၄၇။

   2. ၂၅ ႏွစ္ေျမာက္ ဓမၼဗ်ဴဟာ ေငြရတုစာေစာင္။ ရန္ကုန္၊ ဓမၼဗ်ဴဟာ စာေစာင္တိုက္၊ ၁၉၈၆။

   3. ဝိုင္အမ္ဘီေအ ၇၅ ႏွစ္ ခရီး၊ ရန္ကုန္၊ ဗုဒၶဘာသာ ကလ်ာဏယုဝ အသင္း၊ ၁၉၈၂။

   4. ‘အထူးဝမ္းနည္းဖြယ္’၊ ဒီဒုတ္ဂ်ာနယ္ အတဲြ၂၊ အမွတ္၂ (၁၂ဇြန္ ၁၉၂၆ ) စေန၊ စာ ၁။

   5. Twentieth Century Impressions of Burma. London: Lloy’ds Greater Britain Publishing

   6. Pe Maung Tin, U. ‘The late U May Oung, obituary notice’ JBRS.Vol.16, Pt.2(Dec 1926) P.158.

   7. Who’s who in Burma (Myanmar).

   8. Calcutta: Indo-Burma Publishing Agency, 1926.P.172

[မိုးဂ်ာနယ္၊ အမွတ္ ၂၊ ေဖေဖာ္ဝါရီ ၂ဝဝ၅]

 http://www.arakanfolks.com  မွကူးယူေဖာ္ၿပပါသည္။